Zamek w Raciborzu

---

Historia

Historia Raciborza sięga czasów, kiedy pierwsza wzmianka o grodzie pojawiła się około 845 roku w słynnej nocie Geografa Bawarskiego. Wspomniano tam plemię Gołężyców, które zamieszkiwało dorzecze Górnej Odry, a jeden z pięciu zamków przypisuje się Raciborzowi. Jest także przypuszczenie, że to mogło być Eburium, mityczna stolica Kwadów.

Przemierzając z Tarnowskich Gór przez Gliwice i Rudy, wojsko podążyło drogą pośród lasów do Raciborza, gdzie niegdyś Kwadzi mieli swoją stolicę, potem zaś była to siedziba polskich książąt. Po przebyciu tej drogi wojska króla Jana III Sobieskiego wkroczyły na tereny Austrii.

Wespazjan Kochowski, w swym dziele „Commentarius belli adversum Turcas ad Viennam…” z detalami opisuje 24 sierpnia dzień wizyty króla na zamku. Poemat „Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego” również wspomina Racibórz jako niegdyś kwadzką stolicę.

Krótko przebywając w Tarnowskich Górach, ruszył, gdzie Kwadzi w Raciborzu stolicę swą posiadali, dalej prowadząc przez góry morawskie do krajów Markomanów.

XI–XII wiek

W XI wieku Racibórz już funkcjonował jako przygraniczna twierdza, kluczowa w kontekście konfliktów Piastów. W 1038 roku ziemie te przeszły pod czeskie panowanie, a Gród Raciborski odnotowano po raz pierwszy w Kronice Galla Anonima w 1108 roku. Zamek, zbudowany z wykorzystaniem naturalnych krętów Odry, stał się istotnym punktem obronnym. Z badań wynika, że został wzniesiony między XI a XII wiekiem, a jego położenie umożliwiało kontrolę nad ważnym szlakiem na granicy polsko-czeskiej.

Gdy Bolesław dbał o chwałę ojczyzny, Morawianie chcieli przejąć gród Koźle. Wtedy posłał on rycerzy, by zdobyli Racibórz, a ci to dokonali, starli się z Morawianami, zdobywając zwycięstwo.

XIII–XV wiek

Podczas panowania Mieszka Laskonogiego od około 1200 roku na zamku już działała mennica, bijąc pierwsze polskie zapisy na monetach. Brakteat „MILOST” uznawany jest za jeden z pierwszych zabytków języka polskiego na polskim bilonie. Borys Paszkiewicz sugeruje, że to jednak moneta dolnośląska z czeską inskrypcją.

W tym czasie powstała romańska kaplica zamkowa, miejsce szerzenia chrześcijaństwa. Źródła podają, że Ostróg stał się początkiem lokalnej społeczności związanej z zamkiem.

XVI wiek

Od XVI wieku zamek podlegał władzy królów czeskich, a następnie rodów szlacheckich. W 1521 roku władzę objął Jan II Dobry, a w 1532 roku Racibórz przeszedł w ręce króla czeskiego Ferdynanda Habsburga. Istnienie zamkowego browaru zostało odnotowane w tym samym roku. Margrabia Jerzy Hohenzollern odrestaurował budynki zamkowe, a jego zyski pozwoliły na budowę zamku w Roth pod Norymbergą.

Zamek przeszedł przez ręce wielu właścicieli, m.in. Izabeli Jagiellonki, która odziedziczyła księstwa opolsko-raciborskie po zrzeknięciu się praw do korony Węgier w 1556 roku.

XVII wiek

W 1603 roku dobra te sprzedano różnym właścicielom dziedzicznym. W 1622 roku zamek był pod panowaniem Jerzego III Oppersdorffa. W 1645 roku, po przyjęciu przez Wazów księstwa raciborskiego do zastawu, via Jan Kazimierz mianował hrabiego Franciszka Oppersdorffa starostą. W 1670 roku cesarzowa Eleonora odwiedziła zamek, w drodze do Polski na ślub córki z królem Michałem Korybutem Wiśniowieckim.

XVIII wiek

Po 1712 roku zamek przeszedł przez ręce wielu właścicieli, w tym von Sobeck i Schlabrendorff. Hrabia Ludwig Fryderyk von Schlabrendorf wprowadził spekulacje na drewnie dębowym, wycinając lasy na znaczną skalę. Zamek zmieniał właścicieli częściej niż otrzymywał opiekę, co skutkowało jego podupadaniem. W 1799 roku dokonano wymiany dóbr zamkowych na twierdzę Koźle.

XIX wiek

Podczas wojen napoleońskich zamek pełnił funkcję szpitala polowego. W 1812 roku zamek przeszedł do księcia elektora von Hessen-Kassel. Landgraf Wiktor Amadeusz von Hessen-Rothenburg, na skutek reform pruskich, ustanowił w 1840 roku dwupiętrowy budynek kamery księstwa, to jest urzędowy zarząd dóbr zamkowych.

W 1858 roku zamek doznał poważnych zniszczeń spowodowanych przez pożar, który objął skrzydło południowe. Komnata północna i zachodnia przeistoczyły się w nowoczesne pomieszczenia, a kaplica odzyskała gotycki front, co przeprowadził Gustaw Adolf von Wiese-Kaiserswaldau.

XX wiek

W okresie drugiej wojny światowej zamek uniknął znacznych zniszczeń. Po wojnie został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego i przez jakiś czas mieścił archiwum. Po 1945 roku zamek przeszedł pod zarząd powiatu raciborskiego jako własność państwowa. Niestety, w części pałacowej, w latach 50. nastąpiła degradacja budynków, kaplicy i zamkowej infrastruktury.

Odzyskane zabytki takie jak obraz św. Tomasza Becketa autorstwa Jana Bochenka oraz figury św. Apostołów, dziś można podziwiać w raciborskim muzeum. Niespełnienie odpowiednich remontów i konserwacji przyczyniało się do pogarszającego się stanu technicznego struktur zamkowych.

XXI wiek

W 2001 roku na zamkowym dziedzińcu rozpoczęto organizację imprez plenerowych, tj. koncertów i turniejów rycerskich. Od 2008 roku zamek przeszedł gruntowną renowację, na którą przeznaczono 23,6 mln zł, z czego prawie 20 mln pochodziło z dofinansowania unijnego.

W 2009 roku uzyskano wsparcie województwa śląskiego na utworzenie Centrum Dziedzictwa Kulturowego Bramy Morawskiej na terenie zamku. Odkryto tajemnicze podziemne tunele, a prace nad ich przekształceniem w atrakcje turystyczne wciąż trwają, co pozwala jeszcze bardziej wciągnąć turystów w niezwykłą historię zamku.

Architektura

Zamek w Raciborzu jest przykładem niezwykłej architektury, która łączy w sobie elementy gotyckie i renesansowe. Warto zauważyć, że jego oryginalne cechy stylistyczne, chociaż zatarte przez wieki, nadal dostarczają cennych informacji o przeszłości. Całość budynków została zrealizowana z nieotynkowanej cegły, co dodaje im uroku.

Obiekt ten zbudowany został na fundamentach wcześniejszego grodziska, które znajdowało się na naturalnej wyspie. Osada była otoczona systemem zabezpieczeń, na który składały się drewniano-ziemne wały oraz naturalny kanał wodny. Dostęp do grodziska umożliwiał most zwodzony, co świadczy o strategii obronnej tamtej ery. W obrębie zamku można było znaleźć drewniane domy, które świadczyły o ówczesnej architekturze. Archeologia ujawniła, że te drewniane zabudowania mogły zostać zniszczone w wyniku pożaru, co potwierdzają pozostałości spalenizny.

Warownia miała swoje obszerne pomieszczenia, gdzie mieszkał kasztelan oraz jego załoga. W miarę upływu czasu i zmian historycznych, zamek stał się bardziej reprezentacyjny, a jego obronne funkcje zaczęły ustępować miejsca warunkom mieszkalnym. Jak pokazują archeologiczne badania, zamek skrywa jeszcze wiele tajemnic, z których część przypuszczalnie sięga IX wieku.

Rok 1281 był znaczący, gdyż rozpoczął się czas większych przemian za sprawą księcia Przemysława I, który zdecydował się na przebudowę warowni. Efektem tych działań był zwarty kompleks budynków murowanych z cegły, w którym centralnym punktem stał się pałac. W czasie przebudowy mury zamku wzbogaciły się o gotyckie detale, a także konstrukcje, które przetrwały do naszych czasów, pomimo późniejszych zmian i zniszczeń.

Skrzydło wschodnie

Wschodnia część zamku to obszar, gdzie koncentrują się najważniejsze zabudowania. Znajdziemy tutaj budynek mieszkalny, kaplicę oraz budynek bramny, z których każdy z nich ma swoją historię i znaczenie.

Budynek mieszkalny, tzw. pałac książęcy

Murowany pałac książęcy przylega do wschodniej części murów zamkowych. Archeologiczne dowody wskazują na istnienie starszych budowli z XII/XIII wieku w tym miejscu. W późniejszych wiekach, zwłaszcza w XV/XVI wieku, nastąpiły rozbudowy oraz liczne zmiany, a także pożar, który wymusił kolejne prace budowlane. Warto zatem zwrócić uwagę na architektoniczne detale, takie jak sklepienia w pomieszczeniach czy nieregularny układ okien, które tylko podkreślają historię budynku.

Ciekawostką jest jedno z najstarszych graffiti w Polsce, które znajduję się na półpiętrze, a jego inskrypcje mogą pochodzić z czasów wojny trzydziestoletniej. Przypuszcza się, że w tym miejscu mógł funkcjonować areszt.

Kaplica pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego

Więcej na temat tej niezwykłej kaplicy można znaleźć w artykule: Kaplica zamkowa pw. św. Tomasza Kantuaryjskiego w Raciborzu. Kaplica, wzniesiona w latach 1288-1293, od ponad wieku znana jest jako perła gotyku śląskiego, a jej architektura jest uznawana za jeden z najbardziej wartościowych przykładów stylu gotyckiego w regionie.

Budynek bramny

Budowla ta, uznawana za istotny element zamku, została wielokrotnie przebudowywana. Aby zapewnić dostęp do zamku, konieczne było stworzenie funkcjonalnego budynku bramnego. Jego obecna konstrukcja pochodzi z XVII wieku, aczkolwiek pamięta wcześniejsze spoiwa i style.

Budynek południowo-wschodni

Ten budynek, wzniesiony w latach 1603-1636, zachował jedynie fragmenty, które mogą być datowane na wcześniejsze czasy. Surowy styl gotycki i liczne przemurowania wskazują na adaptację innych konstrukcji, które były w tamtym czasie dostępne.

Skrzydło północne i zachodnie

W północnej części zamku można znaleźć obiekty gospodarcze, w tym działający obecnie Browar Zamkowy Sp. z o.o., który powstał na miejscu pożarowego zniszczenia zamku w 1858 roku. Tego rodzaju adaptacja pokazuje, jak historyczne obiekty mogą wkomponować się w nowoczesne życie społeczne.

Skrzydło zachodnie, które przetrwało, ukazuje solidność zamku i jego wielowiekową historię. Grube mury oraz interesująca architektura świadczą o znacznej przeszłości tej budowli, która na pewno wciąż kryje wiele tajemnic.

Zamkowy browar

Wizytówką Raciborza jest jego browar, którego historia sięga aż 1532 roku. Początkowe wzmianki o jego istnieniu świadczą o bogatej tradycji piwowarskiej na zamku. W kolejnych latach, takich jak 1567 i 1559, wspomniano również o funkcji karczmy, która pełniła rolę miejsca spotkań i skosztowania lokalnego piwa.

Dynamiczny rozwój browaru przypadł na rządy Hohenlohe-Schillingsfürst, gdy raciborskie piwo zyskało na popularności, docierając nawet do kantyn śląskich zakładów przemysłowych oraz karczm w okolicy. Niestety, 19 stycznia 1858 roku zamek oraz browar zostały strawione przez pożar. Po tym tragicznym incydencie, książę raciborski podjął decyzję o budowie nowego obiektu. Zburzono stary budynek, a na jego miejscu zasadzono drzewa, a nowy browar zlokalizowano w północnym skrzydle zamku, wzbogacony o nowoczesne urządzenia.

W 1896 i 1897 roku przeprowadzono znaczącą modernizację, która przekształciła browar w sumarycznie zaawansowany zakład piwowarski. Powstały nowoczesne przestrzenie jak warzelnia, maszynownia oraz chłodnia, co znacznie polepszyło proces produkcji. W 1898 roku w browarze pracowało już 55 osób, na czele z mistrzem piwowarskim Kaufmannem. W 1899 roku zaczęto produkcję piwa pilzneńskiego, które szybko zdobyło uznanie w regonie, a jego odbiorcy znajdowali się zarówno na ziemiach raciborskich, jak i w Gliwicach oraz Wrocławiu.

Na jakość raciborskiego piwa wpływały staranne metody uprawy oraz przetwarzania surowców. Jęczmień zbierano i czyścili w posiadłościach książęcych, a woda do browaru dostarczana była za pomocą drewnianych rur z Obory. Badania archeologiczne potwierdzają istnienie wodociągu, którego fragmenty można obecnie oglądać w muzeum. Chmiel importowany był z Hallertau w Bawarii lub czeskich Sudetów, co również wpływało na unikalny smak napoju. Do 1945 roku piwo magazynowano w drewnianych beczkach, co różniło go od innych konwencjonalnych browarów.

Warto wiedzieć, że proces fermentacji w Raciborzu był nieco inny niż w innych browarach górnośląskich. Cały proces trwał aż trzy miesiące, a przed ponownym napełnieniem każda beczka była starannie czyszczona i smołowana.

W czasie I wojny światowej browar zaczął doświadczać poważnych problemów. Straty rynkowe oraz kłopoty z surowcami były największymi wyzwaniami, a śmierć mistrza Kaufmanna, który znał tajemnicę produkcji piwa, przyczyniła się do dalszej degradacji jakości piwa. Lata 30. XX wieku przyniosły konkurencję w postaci wielkich koncernów, które oferowały tańsze, ale gorsze jakościowo produkty, w efekcie czego marka browaru powoli traciła swoje znaczenie.

Po licznych zawirowaniach, w 2004 roku browar wznowił działalność po remoncie oraz zainstalowaniu nowoczesnych urządzeń. W 2009 roku pojawiły się informacje o jego likwidacji, jednak już w 2010 roku produkcja ruszyła ponownie, a klasyczne metody warzenia piwa w otwartych kadziach pozostały niezmienne.

Tajemnice i legendy związane z zamkiem

Na północno-zachodnich terenach zamku znajduje się browar parowy, co czyni miejsce wyjątkowym nie tylko pod względem historycznym, ale i architektonicznym. W centrum dziedzińca zauważamy studnię, a także dobrze zachowaną, masywną bramę wejściową, którą zdobi książęcy herb.

Warto spojrzeć na zamurowaną kamienną głowę, umiejscowioną na wystającym, ostrym narożu budynku. Jej oczy skierowane są na studnię lub lekko wyżej. Choć nie przypomina ona tatarskiego oblicza, uznawana jest za głowę księcia mongolskiego, pokonanego w XIII wieku. Legenda głosi, że w miejscu, na które spogląda ta dziwna postać, ukryty jest wielki skarb.

Na gruntach północnego i zachodniego skrzydła wzniesiono browar parowy. Gustaw Adolf von Wiese, zmarły 29 marca 1880 roku, żartując z obcymi, potwierdzał: “ta głowa spogląda na prawdziwy skarb”, mając na myśli browar znajdujący się naprzeciwko.

Jedną z tajemnic, jaka kryje się w zamku, jest legendarne przejście, które miało prowadzić od klasztoru Dominikanek do zamku. Tunel ten, według tradycji, został stworzony na zakończenie XIII wieku, za panowania Przemysława, aby umożliwić mu spotkania z córką Eufemią, ingresującą do konwentu.

W roku 1988 władze miasta oraz kościół katolicki postanowiły odrestaurować kaplicę zamkową. W trakcie renowacji, w wieżyczce sygnaturki, odkryto datowaną na 1843 rok mapę, prezentującą stan zabudowy miejskiej z tego okresu. Dodatkowe adnotacje na mapie, naniesione przez Roberta Schneidera, który prawdopodobnie kierował odbudową zamku po pożarze, informowały o istnieniu podziemnego tunelu.

Na mapie zaznaczone było przejście, które zaczynało się w miejscu starej zamkowej baszty i kończyło w klasztorze Dominikanek. Tunel ten, opisywany przez Hyckela, miał prawdopodobnie prowadzić pod Odrą. W 2001 roku przeprowadzono badania archeologiczne w miejscu dawnej baszty, które ujawniły zejście do podziemnego korytarza. Korytarz prowadził do piwnicy baszty, gdzie znaleziono dalsze zejście w stronę Odry.

To właśnie w tej kryjącej się przestrzeni mogło zaczynać się legendarne przejście. Niestety, zostało ono prawdopodobnie zniszczone w XIX wieku podczas wylewów Odry, kiedy to mur uległ obsunięciu. Obecnie planowana jest konserwacja tego podziemnego korytarza, co ma na celu udostępnienie go zwiedzającym, by mogli na własne oczy zgłębić tajemnice zamku.

Turystyka

Trasy rowerowe

Na obszarze wokół zamku w Raciborzu znajdują się liczne trasy rowerowe, które cieszą się dużym zainteresowaniem wśród miłośników aktywnego spędzania czasu. Poniżej przedstawiamy kilka z nich:

• Trasa 2-Y: Racibórz (Markowice → Obora → Ostróg – zamek → Stara Wieś → Ocice → Ocice Górne) → Żerdziny → Kornice → Pietrowice Wielkie → Gródczanki → Kietrz,
• Trasa 6-C: Rudy → Nędza Wieś → Nędza → Nędza PKP → Ciechowice → Zawada Książęca → Łęg → Racibórz (Ostróg – zamek → Stara Wieś → Ocice → Ocice Górne) → Wojnowice → Bojanów → Krzanowice,
• Trasa 313-Z: Racibórz (Stara Wieś → Ostróg – zamek → Płonia → Brzezie → Widok) → Pogrzebień → Syrynia → Światłowiec.

Każda z tras oferuje nie tylko możliwość podziwiania malowniczych krajobrazów, ale także zwiedzania historycznych miejsc związanych z regionem. Zachęcamy do ich odkrywania oraz aktywnego wypoczynku w promieniach słonecznych. Warto więc zainwestować w rower i wyruszyć na wyprawę po okolicy, korzystając z pięknych ścieżek rowerowych, które oferuje Racibórz.

---

Oceń: Zamek w Raciborzu

---